Dünyanın En Tehlikeli 11 Minerali

İnsanlığın başlangıcından beri dünyanın en tehlikeli mineralleri, demir çağı insanlarının hayatını tehlikeye atmıştır. Sanayi devriminde madenciler, daha sonraki güvenlik gelişmelerine yönelik meşhur "kömür madeninde kanaryayı" görevlendirerek kayaların risklerini çabucak öğrenmiştir.

Reviews in Mineralogy’de ayrıntılı olarak açıklandığı üzere birçok mineral toz şeklinde görünmez tehlike oluşturur. Kırık kayalar, solunması halinde sağlık açısından korkunç sonuçlar doğuran küçük parçacıklar oluşturabilir. En ünlüsü olan asbest madenciliğinin riskleri yalnızca 1970'lerde keşfedilmiştir ve bu durum ilgili madenciler açısından onlarca yıl süren davalara ve zararlara yol açmıştır.

Sıralı olmayan bu liste, Stanford Üniversitesi jeoloji profesörü Dr. Gordon Brown'ın kişisel görüşüne dayalı olarak en tehlikeli minerallerin 11’ine dair genel özet sunmaktadır.

Krosidolit (mavi asbest)

Mavi asbest
Krosidolit, en az arzu edilen asbest formlarından biri olmuştur. Ancak, halen dünyanın en tehlikeli minerallerinden biri olarak bilinir. Referans: James St. John, CC BY 2.0.

Mavi asbest olarak da bilinen krosidolit, akciğer ve mezotel kanseri gibi ölümcül hastalıklara neden olabilir. Bu lifli mineral, genellikle yakındakiler tarafından solunan tozları kolayca oluşturabilir.

Maden şirketleri, daha önceleri ısıya ve yangına karşı direnci nedeniyle asbest aramıştır. Üreticiler, tavan döşemeleri, çimento levhalar ve yalıtım levhaları dahil olmak üzere ticari ve endüstriyel ürünlerin üretiminde asbest kullanmıştır. Bununla birlikte, krosidolitin diğer asbest formlarından daha az dirençli olduğu kanıtlandığından, krosidolit, en az arzu edilen mineral haline gelmiştir.

Krosidolit asbest madenciliği, çoğunlukla Batı Avustralya’da, Bolivya’da ve Güney Afrika'da yapılmıştır. Madencilere ve tüketicilere yönelik ciddi sağlık riskleri nedeniyle üretimi durdurulmuştur. Dünya genelinde binlerce madencinin yaşamları asbest maruziyeti nedeniyle kısalmıştır.

Batı Avustralya'da, mineral, aynı zamanda şehirleri haritadan tam anlamıyla silmiştir. Wittenoom kasabasındaki krosidolit madenciliği, 2000'den fazla kişinin mezotelyomadan ve diğer asbestle ilgili hastalıklardan ölmesine neden olmuştur. Hükümet, son sakinleri zorla tahliye etmiştir ve “Avustralya'nın en tehlikeli kasabasını” arayan turistleri caydırmak için kasabayı haritalardan kaldırmıştır.

Hidroksiapatit

Tehlikeli Hidroksiapatit içeren fosforit örneği.
Hidroksiapatit içeren fosforit örneği. Referans: James St John, CC BY 2.0.

Hidroksilapatit olarak da bilinen hidroksiapatit, kalp kapakçıklarında ve arterlerde biriktiğinde kan akışını engelleyebilir. Ancak, taştaki kimyasallar diş minesinde ve kemik oluşumunda önemli olabilir.

Mineral, apatit fosfat mineralleri grubunda yer alır ve bu durum da minerali gübre üretimi için faydalı kılar. İçerisindeki kimyasalların kimya ve ilaç endüstrilerinde de kullanımları mevcuttur. Madencilik şirketleri ABD’de, Kuzey Afrika’da ve Rusya'da ticari ölçekli apatit madenleri geliştirmiştir. Bu madenlerin sonuncusunda madenciler Murmansk Oblastı'ndaki bir kasabaya mineralin adını vermiştir.

Uluslararası Mineraloji Birliği, minerali Apatit-(CaOH) olarak ifade eder. Bu adlandırma, minerali Apatit’in diğer iki varyantı olan Apatit-(CaF) [Florapatit]’den ve Apatit-(CaCl) [Klorapatit]'den ayırır.

Erionit

Dünyanın en tehlikeli minerallerinden biri olan küçük Erionit kristalleri
Küçük Erionit kristalleri insan sağlığına zarar verebilir. Referans: Leon Hupperichs, CCASA3.0.

Erionit, doğal olarak genellikle volkanik külde bulunan lifli bir mineral olarak oluşur. Erionit lifleri bozulduklarında havaya karışabilir ve asbest yangınlarına benzer şekilde etki edebilir. Maruziyet, akciğer kanseri veya mezotelyoma gibi kanserlere neden olabilir. Türkiye'nin bazı bölgeleri bu maden kaynaklı kalıcı sorunlarla karşı karşıya kalmıştır.

Erionit, zeolitler adı verilen silikat mineralleri grubunda yer alır. En az 12 ABD eyaletinde mineralin yatakları saptanmıştır. Erionit madenciliği 1980'lerin sonlarında sona ermiş olsa da, diğer zeolitlerin üretimi ve madenciliği sırasında ölümcül minerale maruziyet meydana gelebilir. Endüstriler, halen bu mineralleri sıvılardan ve gazlardan kimyasal molekülleri seçici olarak adsorbe edebilme kapasiteleri nedeniyle kullanır.

Fenasit
Fenasitin parlak görünüşü, daha önce minerale değerli taş olarak değer katmıştır. Referans: Rob Lavinsky, CCBYSA3.0.

Berilyum, etraftaki en küçük kimyasal elementlerden biridir. Fenasit, göreceli olarak büyük miktarlarda berilyum içerir. Bu minerale maruziyet, akciğer kanserine ve berilyoz ve kimyasal pnömoni gibi şiddetli akciğer enflamatuvar hastalıklarına neden olabilir.

Geleneksel olarak üreticiler, berilyumu seramiklerde, özel cam türlerinde ve flüoresan tüplerde temel malzeme olarak kullanmıştır. Hali hazırda kullanımı, bilgisayar donanımı, telekomünikasyon ekipmanı, röntgen tüplerinin pencereleri, jiroskoplar, füzeler ve roketler için metal ve alaşım üretimi ile sınırlıdır.

Daha önce değerli taş olarak kullanılan fenasiti madenciler hem kristal hem de granit formlarında çıkarır. Rusya'nın Ural dağlarındaki Yekaterinburg yakınlarındaki madenler, büyük kristal formlarda fenasit üretmiştir. Mineral, ayrıca Colorado, ABD’de, Brezilya'daki Minas Gerais'in yanı sıra Madagaskar’da, Myanmar’da, Norveç’te ve Zimbabve'de de bulunur.

K-Feldispat

K-Feldispat içindeki yakutlar
K-Feldispat örneğine gömülü yakutlar. Referans: James St John, CCBY2.0.

Potasyum feldispat veya K-Feldispat, ortoklaz, mikroklin ve adularia dahil olmak üzere potasyum alüminyum silikat mineralleri grubunda yer alır. Mineral, akciğer kanserinin önemli nedeni olan ve yavaş yavaş radon gazı oluşturan az miktarda radyoaktif uranyum içerir.

K-Feldispat, ayrıca majör kurşun emisyonu kaynağıdır. Mineral, cam ve seramik ürünler, yapay dişler ve ovma tozları üretimi için kullanılabilir. Mineralin bazı çeşitleri de değerli taşlar olarak kullanılabilir.

Çin, İtalya, Tayland, ABD, Brezilya, Kolombiya, Fransa, Almanya, Hindistan, Meksika, Norveç ve İspanya'daki büyük granit gövdeleri hali hazırda K-Feldispat üretmektedir.

Krizotil (beyaz asbest)

Beyaz asbest
Beyaz asbest, benzer yan etkilerle mavi asbestten daha güçlü şekilde yalıtır. Referans: Eurico Zimbres, CCASA2.5.

En yaygın olarak bulunan asbest olan krizotile (beyaz asbeste) kronik maruziyet, akciğer dokusunun sertleşmesine neden olan ilerleyici akciğer hastalıklarına yol açar.

Önemli krizotil asbest yatakları, dünyanın en büyük krizotil yatağına sahip olan Rusya da dahil olmak üzere 60'tan fazla ülkede bulunur. 50'den fazla ülke bu tehlikeli asbest çeşidinin madenciliğini yasaklamıştır.

Rus madenleri, en fazla krizotil üretir. Bu mineralin en fazla tüketildiği Çin'deki madenler Rusya’yı izler. Mineral, halen araç fren sistemlerinin, asfalt çatı kaplamalarının ve contaların üretiminde kullanılmaktadır. Brezilya, Hindistan ve diğer gelişmekte olan ülkeler de çatı malzemesi olarak asbest kullanmaktadır.

Bu listedeki birçok mineralin adı bazı kasabalara verilmiştir. Bununla birlikte, asbest ile ilgili şiddetli olumsuz çağrışımlar, bağlantıyı ortadan kaldırmak amacıyla Kanada'nın Asbest kasabasının adını değiştirmesine neden olmuştur. Hali hazırda Val-des-Sources olarak adlandırılan kasaba, daha önce 2011'de faaliyeti durdurulan dünyanın en büyük krizotil madenine ev sahipliği yapmıştır.

Kuvars

Kuvars kristalleri
Kuvars, buradaki kristaller gibi birçok formda çıkarılır. Referans: Jason D.

Silikoz, akciğer kanseri, böbrek hastalığı ve immünolojik sorunlar, kuvarsın ince parçacık formuna maruziyetten kaynaklanır. Dünyanın kıtasal kabuğunda en bol bulunan ikinci mineral olan silikon dioksit, doğada kuvars olarak oluşur.

Kuvars, silis kumları, kristal, taşlar ve tripoli dahil olmak üzere farklı şekillerde oluşur. Petrol endüstrisi için hidrolik kırılmanın yanı sıra elektronik ve optik ürünlerin üretiminde ticari uygulamaları mevcuttur. Çoğu ticari kuvars, lascas olarak bilinen tohum kristalinden kültürlenirken, doğal kuvars kristalleri değerli taşlar olarak kullanılır.

Brezilya ve ABD, doğal kuvars kristallerinin üretimine öncülük etmektedir. Bu arada, önde gelen kuvars lascas kaynakları Kanada, Brezilya, Almanya, Madagaskar, Çin, Güney Afrika ve Venezuela kaynaklıdır.

Florit

Florit kristali
Yüksek ölçüde reaktif floritten oluşan küçük kristal. Referans: Parent Gery, CCBYNC2.0.

Flor, florit içinde bulunan göreceli olarak çözünür ve yüksek ölçüde reaktif bir maddedir. Kimyasala maruziyet, kemikleri zayıflatan ve iskelet florozu adı verilen şiddetli kemik hastalığına yol açabilir. Çin'de kömür madenciliği, 20 milyondan fazla insanın floroz kaynaklı sıkıntı yaşamasına neden olmuştur.

Çin, hali hazırda floriti en çok üreten ülkedir ve Çin’i Meksika, Moğolistan ve Rusya izler. Güney Afrika, toplamda en büyük florit yataklarına sahiptir.

Florspar olarak da bilinen florit, demir, kömür ve bakır dahil olmak üzere çeşitli cevherlerin ve kristallerin büyük damarlarında oluşur. Belirli camların, emayelerin ve bilimsel ekipman lenslerinin üretiminde kullanılır. Ayrıca, maden eritme amaçlı akı üretiminde ve süs eşyalarında ve taş işleme işlerinde kullanılabilir.

Galen
Galen donuk görünebilir, ancak ölümcül yan etkileri olabilir. Referans: Saleta.

Çoğu kurşun madencisi, aynı zamanda güvenilir gümüş kaynağı olduğu kanıtlanan ve kurşun sülfür minerali olan galen cevherini arar. Kayanın göreceli olarak çözünürlüğü düşüktür. Diğer bir deyişle, suda kolayca çözünmez. Çoğu zaman, kristal olarak oluşur.

Galen daha geniş çevreyi kirlettiğinde, fetüslerde ve çocuklarda sinir sistemlerinin gelişimini sekteye uğratabilir. Yetişkinlerde, galen kalp-damar hastalığına neden olabilir.

Havadan aşınan galen, iki yan ürün oluşturur: Serrusit ve anglezit. Bu yan ürünler, daha geniş alana daha fazla kurşun yayma riski taşır.

Galen yatakları, ABD’de, Birleşik Krallık’ta, Britanya Kolumbiyasında, Almanya’da ve Avustralya'da bulunur. İki ABD eyaleti, galeni "devlet minerali" olarak tanır ve Kansas'taki eski bir maden kasabası kayanın adını almıştır. Galen cevheri kaynaklı gümüş madenciliği ABD'nin başka yerlerinde gerçekleşir.

Pirit
Genellikle aptal altını olarak bilinen pirit, en tehlikeli minerallerden biri olabilir. Referans: Stacie Da Ponte, CCBYSA2.0.

Bazı yönlerden, sülfit minerali piritin sorunu galeninkinin tam tersidir. Demirden ve kükürtten oluşan pirit, madenlerden çıkan atıklar yoluyla yeraltı sularını ve akarsuları kirletebilir. Pirit oksidasyonu, zehirli element olan arsenik gibi toksik metalleri ve metaloidleri serbest bırakır. Kömür damarları genellikle arsenikli pirit içerir. Mineral, Çin'in Guizhou eyaletindekiler gibi milyonlarca insan için şiddetli sağlık sorunu oluşturur.

Pirit içindeki kükürt, su ile reaksiyona girerek sülfürik asit oluşturur. Kimya şirketleri, bu oluşumu pirit cevherinden üretmekteydi, ancak hali hazırda faydalı kimyasal, doğal gaz ve ham petrol işlemenin yan ürününden edinilir. Bu durum, piritin ekonomik değerinin düşmesine neden olmuştur ve madenciler, artık yalnızca örnekleme amacıyla minerali çıkarmaktadır.

Zinober
Zinober, en yaygın cıva kaynağıdır. Referans: H Zell, CCASA3.0.

Zinober, kükürtün asit oluşturan tehlikelerini zehirli cıva ile birleştirerek en tehlikeli mineraller arasında yerini alır. Oksitlendiğinde mineral, fetüslerde ve çocuklarda gelişim ve sinir sistemi bozukluklarına neden olan toksik cıva bileşikleri üretir.

Zinober, parlak kırmızı veya kahverengimsi kırmızı renklidir ve çözünürlüğü çok düşüktür. Taneler ve kristaller halinde oluşur ve genellikle volkanik aktivitenin ve kaplıcaların yakınında oluşur. Zinober, antik çağlarda seramikte, duvar resimlerinde ve dövmelerde parlak turuncu pigment üretimi için kullanılmıştır. Son yıllarda, global cıva talebindeki düşüş nedeniyle ekstraksiyon düşmüştür. Günümüzde çoğu zinober madeni İspanya’da, Çin’de, Kırgızistan’da ve Cezayir'de bulunmaktadır.